જો જો, બારમું ક્યાંક ’બારમું’ ના થઈ જાય!

ગળથૂથી:

"ક્યાં જઇ રહ્યા છો? આત્મહત્યા કરવા?
ના રે ના, તમે તો જઇ રહ્યા છો તમારા પર મુકેલા ભરોસાની હત્યા કરવા.

તમે જેને અંત માનો છો ને? એ તો આરંભ છે તમારા પરિવાર માટે રીબાઇ રીબાઇને મરવાનો."
-કૃષ્ણ દવે

“અચ્છા, પહેલું પેપર શેનું છે?”

“ગુજરાતીનું”

“કોઈ દિવસ સ્કોર ના થાય..ગમે એમ કરીને એ લોકો કાપી જ નાખે! પણ પરીક્ષામાં ટેન્શન બિલકુલ નહીં રાખવાનું હોં!”

“સવારે ઊઠી, ભગવાન ને યાદ કરવાના ને પેપર હાથમાં આવે એટલે પણ પેલ્લાંજ ભગવાનનું નામ લેવાનું..ચિંતા બિલકુલ નહીં કરવાની હોં!”

“ અરે, ચણાના લોટવાળું? ના ખવાય, પરીક્ષાના દિવસોમાં બિલકુલ ના ખવાય... તબિયત બગડે આ દિવસોમાં ખાવાપીવામાં બહુજ ધ્યાન રાખવાનું! કોઈ ટેન્શન વગર પરીક્ષા આપવાની...”

“એક કલાક પહેલાં સેન્ટર પર પહોંચી જવાનું, આજકાલ ટ્રાફીકનો ભરોસો નહીં, રસ્તામાં શું થાય એ નક્કી નહીં..પરીક્ષા ના દિવસોમાં ચિંતા બિલકુલ ના કરવી!”

“આ જમાનો જ કોમ્પીટીશન નો છે, શું થાય, સારા માર્ક તો આવવાજ જોઈએ... સાવ હળવાશથી મન ઉપર કોઈ બોજ રાખ્યા વગર પરીક્ષા આપવી હોં..!”

...???...

આજથી ધોરણ બાર અને એસ એસ સી ની પરીક્ષા શરૂ થાય છે એના સંદર્ભે, ગઈ કાલે અમે એક ઓળખીતાના ચિરંજીવીને શુભેચ્છા પાઠવવા ગયા હતા, ત્યાં બોલાયેલા આ સંવાદ છે! આ પરીક્ષાના સંદર્ભે એક જુનો કિસ્સો પણ યાદ આવે છે, આજથી સત્તરેક વર્ષ પહેલાં, રાજકોટમાં મારાં શરૂઆતનાં વર્ષો હતાં ત્યારની આ વાત છે. મારી સાથે મારા એક પિતરાઇ કાકાનો દિકરો પણ રહેતો અને કોલેજમાં ભણતો. ગામડે ઘરનું વાતાવરણ અને ઘડતરજ એવી રીતે થયેલું કે અત્યંત અંધશ્રધ્ધાળુ. કોલેજ જતાં રસ્તામાં એક હનુમાન મંદિર આવે ત્યાં પગે લાગીનેજ જવાનું, જો એ એટલું અડચણરૂપ નહોતું પણ ખરી કઠણાઈ શરૂ થાય પરીક્ષા નજીક આવે ત્યારે! ઘરેથી નીકળીને કોલેજ સુધી જતી વખતે હાથમાં અગરબત્તીનો એક ઝૂડો લઈને નીકળવાનું અને રસ્તામાં જેટલા નાના-મોટાં દેવદેવાળાં, ખાંભી, પાળિયા દેખાય એટલી જગ્યાએ અગરબતી કરી, પગે લાગીને પછીજ આગળ વધવાનું! અને પરીક્ષા ચાલુ થાય ત્યારે થાનકની સંખ્યા અને થાનકદીઠ અગરબત્તીની સંખ્યા વધતીજ જાય! આમ પરીક્ષાના દિવસોમાં જ્યારે એક એક મિનીટ કિમતી હોય ત્યારે છેલ્લી ઘડીના રીવીઝનના ભોગે, રોજ લગભગ બે કલાક જેટલું વહેલું નીકળવાનું! ને જો કોક દિવસ એકાદ જગ્યાએ અગરબત્તી કરવાનું ચૂકાઈ ગયું ને એ પેપર હાથમાં આવે ત્યારે જ યાદ આવ્યું તો થઈ રહ્યું એ પેપરનું! ભગવાન પણ બિચારો ફાયર ફાયટર વાળાની જેમ ક્યાં ક્યાં પહોંચે!

છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં ને એમાંયે છેલ્લાં બેત્રણ વર્ષોમાં, વિદ્યાર્થીઓમાં આત્મહત્યાનું પ્રમાણ જે ભયજનક રીતે વધી ગયેલું જોવા મળે છે એ ખરેખર ચિંતા ઉપજાવે એવી સ્થિતી છે. ભણતરના બોજ નીચે કો’કના ને કો’કના લાડકવાયાંનો શ્વાસ ગુંગળાઈ ગયો હોય એવા સમાચાર વગરનું છાપું એક અઠવાડિયાથી વધારે ખાલી નથી જતું, ત્યારે એક સવાલ થાય છે કે માણસને જીવનમાં સૌથી વધારે ભય શેનો લાગે છે? ક્યો શબ્દ છે જેને એટલો બધો અણગમતો છે કે માણસ એને ઉચ્ચારવાનું પણ ટાળે છે અને હમેશાં એનાથી દૂર ભાગવાની કોશીશમાં રહે છે? કોઇ પણ જાતના વિવાદ વિના, જવાબ એકજ છે “મૃત્યુ!” એમ કહેવાય છે કે જેને મૃત્યુનો ભય નથી એને કોઈ જ જાતનો ભય નથી, તો પછી અહીં વિચારતા કરી મૂકે એવી બાબત છે કે આજે એ માસૂમોને ભણતર શબ્દ આટલો બધો ભયાનક અને ડરામણો લાગવા માંડ્યો કે જેના કરતાં મૃત્યનો રસ્તો વધારે સહેલો લાગે! આવી પરિસ્થિતી ઊભી કરવા માટે જવાબદાર કોણ?

સવાલ એક છે પણ એના જવાબ અનેક છે અને ઓબ્જેક્ટીવની જેમ કોઇ એકજ જવાબ સાચો નથી!

મૂળીયાં બહુ ઊંડાં છે, છેક ૧૮૫૫ સુધી જવું પડે એમ છે. ભારતની વસ્તી લગભગ ત્યારે ૧૮ કરોડની આસપાસ અને આ ૧૮ કરોડની ઉપર શાસન કરનાર અંગ્રેજ પ્રજાની સંખ્યાં ૧૫ હજાર! હવે આ પંદર હજાર લોકોએ આ અઢાર કરોડ લોકોને વશમાં રાખવા કઈ રીતે? એના માટે લોર્ડ મૅકોલે નામના એક વિચક્ષણ અંગ્રેજે એક એવી શિક્ષણ પધ્ધતિ તૈયાર કરી લાગુ કરી જે માત્ર કારકૂનો અને ગુલામો પેદા કરવાનું કારખાનું કહી શકાય! પણ અફસોસની વાત એ છે કે આઝાદીના ૬૫ વર્ષ પછીના આપણા શાસકોને પણ (પોતાના નીજી સ્વાર્થના લીધે?), એ મેકોલેની પધ્ધતીમાં ખાસ ફેરફારની જરૂર નથી લાગી! શિક્ષણ, જેનો મૂળ હેતુ છે શીખવાનો, નવું જાણવાનો, પણ આજે શું થયું છે? પરીક્ષાલક્ષી શિક્ષણ પદ્ધતિને લીધે, જ્ઞાન મેળવવાનો મૂળભૂત હેતુ બાજુ પર રહી ગયો છે અને પરીક્ષાપાસ કરવા માટે, સારા માર્કસ લાવવા માટે અને બોર્ડમાં નંબર લાવવા માટે ભણવાનું છે, નહીં કે શીખવા માટે! માણસની આવડતને હોશિયારી સાથે કોઈજ લેવાદેવા નહીં પણ હોશીયારીનો માપદંડ એટલે એક લંબચોરસ કાગળ પર છાપેલા નિર્જીવ આંકડા!

આજે શિક્ષણ એ જ્ઞાન આપવાના ઉમદા વ્યવસાયને બદલે પૈસા કમાવા માટેનો ધંધો થઈ ગયો છે. ખાનગી શાળાઓનો રાફડો ફાટ્યો છે, અને દરેક ખાનગી શાળાને તગડી ફીમાંથી કમાણી કરવી છે એના માટે પોતાના ક્લાસરૂમ ભરવા છે, ક્લાસરૂમ ભરાઈ જાય એના માટે બીજા વિદ્યાર્થીઓને પોતાની શાળામાં ખેંચવા માટે, પોતાની શાળાના વિદ્યાર્થીઓના ફોટા છાપામાં છાપવા છે, છાપાંમાં ફોટા છપાય એના માટે બોર્ડમાં નંબર લાવવા છે અને પોતાના વિદ્યાર્થીનો બોર્ડમાં નંબર આવે એટલા માટે એની પાસે તૂટી જાય એટલી મહેનત કરાવવી છે! સરકારી કર્મચારીએ પોતાના હક્કની રજા માટે લડવું પડે એ સમજ્યા પણ આજે તો આ શિક્ષણના ખાનગીકરણને પાપે વિદ્યાર્થીઓ માટે આ નોબત આવીને ઊભી છે!

અને આ આખા વિષચક્રમાં જેની જવાબદારી સૌથી વધારે આવે છે એ છે વાલીઓ. સાલું છોકરૂં માંડ હજીતો ભાંખોડિયા ભરીને ચાલતું થયું છે, હજુ તો એને છી અને પી ની પણ ભાન નથી, હજુ માંડ ધાવણ છૂટ્યું છે, ત્યાં બે-અઢી વરસની ઉંમરે નાખી દો એને આ કારખાનામાં! (બાળ મજૂરી પર પ્રતિબંધ છે એમ શિશુ મજૂરી બાબત પણ કાયદો લાવવાની જરૂર છે એમ નથી લાગતું?) ને પાછાં નામ પણ કેવાં રૂપાળાં! પ્લે હાઉસ ને પછી નર્સરી, જુ.કેજી. ને સિ.કેજી.! અને કેજી આવતાં આવતાં તો પાછાં ટ્યુશન શરૂ થઈ ગયાં હોય! ગીજુભાઇ બધેકા કહે છે કે બાળકને સાત વર્ષની ઉંમર સુધી બચપણ માણવા દેવું જોઇએ... હેલ વીથ ગીજુભાઇ! એને શું ખબર પડે? એ જમાનો અને આજનો જમાનો અલગ છે...(અથવા, ગીજુભાઇ? એ વળી કોણ?) આજે સ્પર્ધાનો જમાનો છે, પાછળ રહી જવાય..(આમીરખાને સાચુંજ કહ્યું છે, ’તારે જમીન પર’ માં કે “રેસ જ કરાવવી હોય તો છોકરાં પેદા કરવાને બદલે ઘોડાનું ફાર્મ કરતા હોય તો?”) આમ ચોથું પાંચમું પાર કરે ત્યાં સુધીમાં તો એટલો બધો બોજ વધી ગયો હોય કે સવારે સાડા છ વાગ્યાથી દિનચર્યા શરૂ થતી હોય અને સાડા સાતે તો પહેલું ટ્યુશન હોય. સાંજે છ વાગ્યે છૂટ્યા પછી કાં તો સંગીત કે પછી ચિત્ર કે એવા એકાદ ક્લાસમાં જવાનું હોય કેમ કે બાજુવાળા મનિષભાઇની મુન્ના કરતાં અમારો પિન્ટુ કોઈપણ બાબતમાં પાછળ રહી જાય એ કેમ ચાલે! અને એસ એસ સી કે બારમુ આવતાં સુધીમાં તો એટલો મોટો હાઉ ઊભો કરવામામ આવે કે હજુ તો એસ એસ સી માં આવવાને છ મહિનાની વાર હોય ત્યાંથી સમગ્ર કુટુંબ પિન્ટુ કેન્દ્રી થઈ જાય,

“આ વર્ષે અમારાથી ક્યાંય ના નીકળાય, પિન્ટુ એસ એસ સી માં છે.”

“ લગ્નમાં નહીં આવી શકાય, મુન્નો બારમામાં છે”

“આ વર્ષે ફરવા નહીં જવાય, બારમું ખરૂં ને!”
"અમે તો કેબલનું કનેક્શન જ કઢાવી નાખ્યું છે, અમે ટીવી જોઈએ તો પિન્કીને પણ મન થાય ને!"

“આ એક વર્ષ હેમખેમ નીકળી જાય્ ને આ બારમામાં સારા ટકા આવી જાય એટલે ગંગ નાહ્યા!’

આમ સતત એક આખું વાતાવરણ એક વ્યક્તિ કેન્દ્રી બનાવી એના પર એટલો બધો અપેક્ષાઓનો બોજ લાદી દેવામાં આવે કે એ બોજ તળે દબાઇને ગુંગળાઈને એનું બારમું ના થઈ જાય તોજ નવાઈ!

પેલાને બિચારાને એમજ થઈ જાય કે જો સારા ટકા ના આવ્યા તો હું શું મોઢું બતાવીશ!

દર વખતે પરીક્ષા નજીક આવે એટલે વિદ્યાર્થીઓએ તણાવથી મુક્ત રહેવા શું કરવું અને શું ના કરવું, શું ખાવું ને શું પીવું, કેટલા વાગ્યે ઉઠવું ને કેવી રીતે તૈયારી કરવી એની સૂફિયાણી સલાહ આપતા લેખોનો રાફડો ફાટે છે પણ ખરેખર આ સમશ્યાનું મૂળ જ્યાં છે એ પ્રશાસન, શૈક્ષણીક સંસ્થાઓ અને વાલીઓ ના સ્તરે સારવારની સાચી જરૂર છે એ કોઈને દેખાતું નથી! આજની શિક્ષણની પદ્ધતિમાં ધરમૂળથી ફેરફાર કરી એને પરીક્ષાલક્ષી માંથી જ્ઞાનલક્ષી બનાવવાની દિશામાં પ્રશાસન સત્વરે વિચારે એ સૌથી પહેલી જરૂરીયાત છે. બીજી જરૂરીયાત છે શિક્ષણનાં હાટડાં માંડીને બેઠેલા ઉપર લગામ કસવાની. પણ આ બન્ને બાબતો તો જ શક્ય બનશે જો વાલીઓની આંખ ઉઘડશે અને એ આ બન્નેનો કાન પકડવા તૈયાર થશે.


બાકી તો હમેશની જેમ છાપાંમાં કો’કે પંખા નીચે લટક્યાના ને કો’કે કંઇક ”પીધું’નાકે પછી નદી તળાવના સમાચાર વાંચવાના આપણા લમણે લખેલા જ છે!

ગંગાજળ:
આશરે ચાલીસેક વરસ પહેલાંની એક સાવ સાચી ઘટના.
એક સહકારી સંસ્થામાં કર્મચારીઓની ભરતી ચાલતી હતી અને સિલેક્સન કમીટીમાં મુખ્ય હતા લગભગ અંગૂઠાછાપ કહી શકાય એવા એક સ્થાનિક આગેવાન.
"શું ભણ્યા ભાઇ?"
"બાપા, હું ગ્રેજ્યુએટ થયો છું."

"ઈ નો હાલે...મેટ્રીક પાસ કર્યું કે નહીં?"